بَنَه

بَنَه(به گویش محلی لارستانی وبستگی:( بُّـه )،کردی: داره بن، برخی مناطق کردنشین دیگر آن را ون وبلوچستان گُوَن وخراسان جنوبی بَنَه یاخَنجِک می‌خوانند.)درختی است کهن سال وبا عمر طولانی که در برخی موارد به ۳۰۰ سال هم می‌رسد به ارتفاع قریب به ۵ متر که در برخی مناطق کوهستانی ایران یافت می‏شود.شاخه‌های این درخت سفید کمی مایل به خاکستری است. این درخت نیز مانند سایر درخت‌های کوهستان مانندکنار،کُوروسمر،کِرت ،کُوهِنگ،سَلَم   وغیره، در زمان قدیم مردمان بعنوان هیزم از این درختان برای پخت و پزاستفاده مکردند.این درخت در مناطق مختلف کوهها کم وبیش یافت می‌شود، اما بیشتر در قله‌های پرارتفاع، پرتگاها، نرگ هاو سرگردهاومناطق دور دست کوهستانی می روید.

نام علمی آن Pistacia atlantica می‌باشد که یکی از وایته‌های مهم آن Pistacia atlantica var.kurdica یا همان «ون» است. ارتفاعش تا ۷ یا ۹ متر نیز رسیده‌ است در بعضی از مناطق کوهستانی مانند کردستان ایران به میوه آن «قزوان» می‌گویند که برای خوشبو کردن دوغ و روغن حیوانی و همچنین در درست کردن ترشی استفاده می‌کنند . درخت بنه منبع تولید شیره سقز است.سقز که در گویش کردی منطقه بانه به آن (بنِشت) گفته می‌شود صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده‌است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود . ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد . علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده‌ها و ضد عفونی کننده‌ها استفاده می‏شود . علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد . بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع فوق الذکر بکار برده می‌شود . اگر چه آمار دقیقی از تعداد درختان بنه در ایران موجود نیست اما تعداد آنها به میلیون هااصله تخمین زده می شود . به طور متوسط از هر درخت ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ گرم سقز بدست می‌آید که در شرایط مناسب و سالهای پرباران این مقدار بیشتر هم می‌شود .در اکثرنقط ایران درخت بنه اغلب بصورت توده‌های مخلوط با درختان بلوط مشاهده می‌شود .خصوصیّات درخت بنه:

1- مقاومت با کم آبی

این درخت با مقاومت زیاد در مناطق کوهستانی با آب و هوای نه چندان سرد می‌روید و امروزه در لیست درختان حفاظت شده قرار دارد.به این درخت پسته وحشی نیز گفته می‌شود.

2- بهره برداری سقزبا شیوه‌ای سنتی و به روش زیر انجام می‏گیرد :

ابتدا درختان مناسب با قطر حداقل ۳۰ سانتیمتر را انتخاب کرده و با تیشه زخم‌هایی به اندازه ۵ سانتیمتر و عمق ۱ سانتیمتر به حالت زیگزاگی و با فاصله ۲۰ سانتیمتر از هم دیگر را روی تنه درخت ایجاد می‌کنند . تعداد زخمهای ایجاد شده روی یک درخت نباید بیشتر از ۲۵ زخمه باشد چون در این صورت به مرور زمان به درخت صدمات زیادی وارد آمده و باعث خشک شدن تدریجی آن می‌شود . اگر چه اغلب مشاهده می‌شود که گاه تا ۷۰ زخمه نیز بر یک درخت زده شده‌است . همچنین زخم‌ها باید بر تنه اصلی درخت زده شود و از زخمه زدن بر شاخه‌های فرعی درخت بایداجتناب کرد.بعد از ایجاد زخمها، با خاک رس کاسه‌های گلی کوچکی درست کرده (که در زبان کردی به این کاسه‌ها کوجیره گفته می‌شود) و در زیر زخمهای ایجاد شده بر روی درخت نصب می‏کنند . خاک رس بعلت خاصیت چسبندگی فراوان مناسبترین خاک برای درست کردن کاسه‌های گلی است . ورز دادن گل برای تهیه کاسه نیز بسیار مهم است چون اگر گل تهیه شده خوب ورز داده نشده باشد، کاسه درست شده پس از خشک شدن در مقابل آفتاب ترک خورده و از درخت جدا می‌شود .بعد از این مرحله می‌بایست چند هفته صبر کرد تا شیره درختان به داخل کاسه‌ها تراوش کرده و کاسه‌ها پر از شیره شود .بعد از پر شدن کاسه‌ها از شیره، که بسته به شرایط آب و هوایی منطقه ممکن است ۳ الی ۵ هفته طول بکشد، اقدام به جمع آوری کاسه‌ها می‌نمایند . جمع آوری کاسه‌ها در صبح زود و قبل از طلوع آفتاب شروع شده و تا هنگامی که هوا هنوز خنک است ادامه می‌یابد چون با گرم شدن هوا شیره سقز (که در این مرحله به شیره بنیشته تال گفته می‌شود) رقیق و چسبنده شده و جمع آوری آن ضایعات زیادی به همراه خواهد داشت .

بهتر است بعد از جمع آوری محل زخمها را با گل پوشانده شود تا با این کار درخت از ابتلا به آفات در امان بوده و درمان زخمهای آن با سرعت بیشتری انجام پذیرد . همچنین بر روی زخمی که ایجاد شده تا چند سال بعد از آن که زخم کاملاً ترمیم شود، نباید زخم جدیدی ایجاد کرد .

پس از جمع آوری کاسه‌ها در حالی که شیره بعلت خنکی هوا سفت شده‌است و حالتی مانند خمیر نان دارد، اقدام به جدا سازی شیره از کاسه‌ها می‌نمایند . بدین ترتیب که انگشت اشاره را با روغن محلی چرب نموده و آن را در شیره فرو برده و با یک حرکت سریع شیره را از کاسه گلی جدا می‌نمایند .

چون شیره خام بسیار رقیق بوده و حمل آن مشکلاتی را به همراه دارد، اغلب بعد از جمع آوری، شیره‌ها را در ظرف‌های حلبی می‌ریزند و پس از اضافه نمودن مقدار مشخصی آب، آن را می‌جوشانند که با اینکار شیره، غلیظ شده و ناخالصی‌هایی مانند سنگریزه، گرد و خاک، برگ و ... که در هنگام جمع آوری شیره به آن چسبیده‌است، جدا می‌شود . پس از پایان یافتن عمل جوشاندن، شیره‌ها را در داخل کیسه‌هایی که از پارچه مخصوص درست شده‌است می‌ریزند و در آب سرد می‌گذارند تا کاملاً سفت شود و حمل و نقل آن با راحتی بیشتری صورت پذیرد .

به این ترتیب کار بهره برداری از درختان پایان یافته و سقز سفید صادراتی بدست می‌آید.

کلیه مراحل بهره برداری توسط استادکاران محلی انجام می‌گیرد که بسیار با  تجربه بوده و کلیه کارها را با مهارت فراوان انجام می‌دهند .

متاسفانه جنگلهای بنه منطقه اغلب بدلیل بهره برداری های بی رویه و همچنین بهره برداری در سالهای خشک (که درخت نیاز به استراحت دارد)، صدمات جبران ناپذیری دیده‌اند که امید است با افزایش آگهی در ارتباط با نحوه صحیح بهره برداری، این گونه ی باارزش حفظ شده، و از نابودی آنها جلوگیری گردد .

علاوه بر این می‌توان با استقرار صنایع تبدیلی در مناطق مختلف ، از صادر شدن این محصول بسیار پرارزش بصورت خام جلوگیری کرده و از آن استفاده‌های بهینه‌ای بعمل آورد .

3- کاربردها :

درخت بنه منبع تولید شیره سقز است . سقز که در گویش کردی منطقه بانه به آن (بنِشت) گفته می‌شود صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده‌است که استفاده دارویی فراوان داشته و به عنوان یک ملین قوی در درمان یبوست و درمان ناراحتی‌های گوارشی استفاده می‌شود . ۲۵ درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که کاربردهای فراوانی در صنعت دارد . . علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده‌ها، حشره کش‌ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده‌ها و ضد عفونی کننده‌ها استفاده می‏شود . علاوه بر این در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد . بعلت نبود صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر گردیده و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع فوق الذکر بکار برده می‌شود . به طور متوسط از هر درخت ۵۰۰ الی ۱۰۰۰ گرم سقز بدست می‌آید که در شرایط مناسب و سالهای پرباران این مقدار بیشتر هم می‌شود . قیمت هر کیلو سقز تولید شده بین ۳۵۰۰۰ تا ۴۰۰۰۰ هزار تومان متغیر است .

4- میوه درخت بِنِه:

میوه این درخت هم‌زمان با رسیدن ثمرنخل خرما «زامردان» میوه اش می‌رسد وقابل مصرف است.نوع نارس این میوه که به صورت خام و بدون نیاز به شکستن پوسته(قبل از سخت شدن پوسته) خورده می‌شود،بنه‌چه یا به گویش محلی در منطقه سروستان بنه‌شه ودربعضی نقاط بَنورگ خوانده می‌شود. میوه درخت بـنـِه ریز و مُدَوَر «گِرد» و کُورَوی مانند وبه رنگ سبز تیره‌است، وبه نام برکُو معروف است. البته نوع دیگر نیز هست که کمی ریزتر ونرم تراست و به نام «کِهُن»وکَسورگ معروف است.

مغز میوه بنه به پسته شبیه ولی بسیار کوچک‌تر است. به دلیل سخت بودن پوست دانه آن، در شرایط عادی نمی‌توان با کاشت آن نهال تولید کرد بلکه دانه آن پس از چند سال ماندن در محیط و سایش پوسته یا ترک خوردن در یخبندان در بهار جوانه می‌زند. میوه اش ترش مزه و برنگ سبز تیره‌است.

5- گال:

گال كه يك تغيير حالت شكل برگها يا سر شاخه درختان بنه مي باشد داراي مواد رزيني و تانن است كه از آن در مصارف دارويي و صنعتي استفاده مي گردد. اين گال ها را در اواخر تابستان يا اوايل پاييز قبل از شروع بارانهاي پاييزي از روي درخت جمع آوري نموده و بالافاصله آنها را خشك و آماده مصرف مي كنند.

6- مصطكي:

شيرابه اي در بافت هاي داخلي درخت بنه وجود دارد كه در فصل گرما به صورت طبيعي از روزنه هاي پوست درخت خارج مي شود كه به آن مصطكي گويند. اين شيرابه زرد رنگ در فصل تابستان به شكل قطراتي كوچك از ساقه و شاخه هاي درخت بنه به خارج ترشح شده و پس ار ريختن به زير درخت در مجاورت هوا سفت مي شود

7- استفاده خوراکی

در مناطقی از ایران مغز میوه بنه رسیده را در پس از آسیاب یا له کردن در آب جوش ریخته و غذایی به نام آب‌بنه  یاقاتق با آن درست می‌کنند.بنه از حبوبات بسیار گرم محسوب می‌شود و به خاطر روغنی بودن، این دانه چربواز انرژی بسیاری بر خود دارد.

8- خواص درمانی:

مقوی کبد و طحال است.خارج کننده ی اقسام کرم معده بوده و سرفه و خفقان را تسکین می دهد و مسکن درد کمر، درد پشت و درد قولنج می باشد.ضماد بنه در درمان ورم ها و زخم های سخت مفید است.از آن جایی که بنه دارای ویتامین های آ و اقسام ب و د می باشد، مقوی اعصاب بوده و ترک لب را معالجه و از شبکوری جلوگیری می کند و نرمی استخوان را درمان می نماید.در صنعت داروسازی با صمغ آن پمادی درست می کنند که مالیدن آن بر بدن از گزش پشه جلوگیری می نماید.سقز مقوی معده بوده و به هضم غذا کمک می کند و محرک اشتها است.ضماد آن که با پیه ذوب می شود، جهت رفع کجی و ترکیدن ناخن می باشد.مخلوط سقز با روغن زیتون جهت برطرف کردن ورمها و ترک پوست و خارش آن سودمند می باشد.

محل رشد در ایران :

کردستان - کرمان- زاگرس (استان فارس)خراسان جنوبی- بلوچستان - لرستان وسایر اقالیم ایران  .